Director
Greek Ministry of Culture and Sports
Οι μουσειακές πρακτικές έχουν διαχρονικά διαμορφωθεί ανάλογα με την ιστορική, κοινωνική και ηθική εξέλιξη του ανθρώπου. Οι εκάστοτε εφαρμοσμένες μουσειακές πρακτικές, θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτελούν την ακτινογραφία της κοινωνίας .
Η δημιουργία των πρώτων συλλογών συνδέεται από την εποχή του Ασσουρμπανιμπάλ με τη διαρπαγή καλλιτεχνημάτων κατά τη διάρκεια πολέμων, αλλά και τη τυμβωρυχία (1) , η οποία διαπράτονταν καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας και συνεχίζει μέχρι και σήμερα.
Στη ρωμαϊκή περίοδο, εντοπίζονται οι απαρχές της συστηματικής αγοραπωλησίας τέχνεργων (2) . Σύμφωνα με τον Στράβωνα (3) , ο Καίσαρας εγκατέστησε στην περιοχή της Κορίνθου απελεύθερους, οι οποίοι μετακινώντας ερείπια και ανασκάπτοντας τάφους, ανακάλυψαν πλουσιότατα ευρήματα, τα λεγόμενα «νεκροκορίνθια». Άπειρα έργα τέχνης από τις κατακτημένες περιοχές πλημμύρισαν τη ρωμαϊκή αγορά και μετέτρεψαν τη Ρώμη σε ένα ανοιχτό ιμπεριαλιστικό μουσείο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα συστηματικής λεηλασίας αποτελεί η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204.Πολλά κλεμμένα καλλιτεχνήματα κοσμούν σήμερα Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και μουσεία. Άλλες τόσο εκτεταμένες αρπαγές καταγράφονται κατά τη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων και πιο πρόσφατα πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο των δυο παγκοσμίων πολέμων και μάλιστα με το χειρότερο τρόπο.
Άλλη αιτία απομάκρυνσης αγαθών για τον εμπλουτισμό συλλογών υπήρξε ο περιηγητισμός τον 18ο και 19ο αιώνα. Την εποχή αυτή αποξηλώθηκαν και τα Γλυπτά του Παρθενώνα από την Αθήνα , που κοσμούν από το 1816 το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Ο συναγωνισμός των μεγάλων ευρωπαίων ηγεμόνων αποτελεί την αιτία δημιουργίας των πρώτων λεγόμενων παγκόσμιων μουσείων.
Σιγά –σιγά τα μουσεία δεν περιορίζονταν απλά στο να διαθέτουν θησαυρούς, αλλά ανταποκρίνονταν και σε έναν διδακτικό σκοπό. Η τακτοποίηση και γενικότερα η διαδικασία της ταξινόμησης των εκθεμάτων ήταν σύμφωνη με τις εκάστοτε κρατούσες φιλοσοφικές επιταγές(4).
Πρώτο, το 1793, με την παραχώρηση πολλών ιδιωτικών συλλογών, δημιουργήθηκε το Λούβρο(5). Το 1819 το μουσείο της Κοπεγχάγης άρχισε να δίνει έμφαση στην ιστορική και χρονολογική πλευρά των εκθεμάτων, αντίθετα απ’ αυτό του Λούβρου, που εστίαζε στην καλλιτεχνική πτυχή(6). Στη συνέχεια, η αποικιοκρατική αφαίμαξη πολλών λαών, αλλά και η υποκίνηση της αρχαιοκαπηλικής δράσης οδήγησε στον εμπλουτισμό των δυτικών μουσείων με πληθώρα εκθεμάτων. Η νοοτροπία αυτή και δυστυχώς το modus operandi, σε Ευρώπη και Αμερική, σε πολλές περιπτώσεις ακόμη και σήμερα, εφαρμόζεται και διαιωνίζεται από μεγάλους μουσειακούς οργανισμούς και μεγάλους συλλέκτες. Η χώρα μας, τόσο πλούσια σε πολιτιστικά αγαθά, κινδυνεύει σχεδόν καθημερινά από κρούσματα απομάκρυνσης της κληρονομιάς της.
Η αρχή των «παγκόσμιων» μουσείων συνοψίζεται στη Διακήρυξη, που υιοθέτησαν δεκαοκτώ από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, το λεγόμενο Bizot group, το 2002(7). Το κείμενο αναλύει τη «σημασία και αξία των διεθνών μουσείων», που ερείδεται στη βασική αρχή της παγκοσμιοποίησης των πολιτιστικών αγαθών, αλλά και της επισήμανσης ότι τα πολιτιστικά αγαθά, που διαθέτουν τα μουσεία αυτά ,αποκτήθηκαν σε προγενέστερες εποχές, κατά τις οποίες δεν ίσχυαν οι διεθνείς κανονισμοί περί παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών, που ισχύουν σήμερα(8). Βασική αρχή, επίσης, αποτελεί η θέση ότι τα μουσεία αυτά δεν «υπηρετούν» μόνο τους πολίτες ενός κράτους, αλλά τους πολίτες κάθε έθνους. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές της θεωρίας, η πολιτιστική κληρονομιά που εκτίθεται σε αυτά «has lost origin», δηλαδή αποξενώθηκε από το πολιτιστικό “context”(10).
Ο πολιτιστικός διεθνισμός υποστηρίζει τρεις βασικές αρχές: τη διατήρηση των πολιτιστικών θησαυρών(11), υπό την έννοια της άρτιας διαφύλαξής τους(12), τη συντήρηση τους και την προσβασιμότητα τους, διότι όπως ισχυρίζονται «η ανθρωπότητα έχει εύλογο συμφέρον να έχει πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά και άλλων λαών»(13). Θεωρείται δε, ότι τα παγκόσμια μουσεία, διαθέτοντας πληθώρα εκθεμάτων από διαφορετικούς πολιτισμούς, παρέχουν τη δυνατότητα της μεταξύ τους σύγκρισης.
Σύμφωνα με τις παραπάνω αρχές, γενικώς, οι ελληνικές αρχαιότητες και ιδιαίτερα τα Μάρμαρα του Παρθενώνα ορθώς βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, καθότι προστατεύονται επαρκώς και είναι προσβάσιμα σε εκατομμύρια ανθρώπους(14).
Η αντίθετη άποψη, του λεγόμενου πολιτιστικού εθνικισμού, υποστηρίζει ότι το φυσικό, ιστορικό και πολιτιστικό γενέθλιο περιβάλλον ενός αγαθού έχει πρωταρχική, κύρια και βαρύνουσα σημασία, άσχετα από το αν έχει παρέλθει μεγάλο χρονικό διάστημα από την ιστορική περίοδο δημιουργίας του(15).
Για λόγους προστασίας των πολιτιστικών αντικειμένων από εμπόλεμη σύρραξη, αρχαιοκαπηλία και παράνομη διακίνηση, η ανθρωπότητα προχώρησε στη ψήφιση διεθνών συμβάσεων, τις οποίες προασπίζονται διακρατικοί και μη κυβερνητικοί οργανισμοί. Τα συμβατικά διεθνή και περιφερειακά κείμενα, που αφορούν στην επιστροφή πολιτιστικών αγαθών στις χώρες προέλευσής τους, αποτυπώνουν το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας για την πολιτιστική της κληρονομιά, καθώς και τη διάθεσή της για συνεργασία και συμβιβασμό.
Στις μέρες μας εδραιώνεται όλο και περισσότερο η αντίληψη ότι τα μουσεία αποτελούν πολιτισμικά αγαθά και ότι αποτελούν ή πρέπει να αποτελούν σύγχρονες εστίες πολιτισμού, με πολύπλευρο προσανατολισμό, επιστημονικού, εκπαιδευτικού και κοινωνικού χαρακτήρα. Σε διεθνές επίπεδο, το ICOM (International Council of Museums) είναι ο αρμόδιος φορέας, ο οποίος με συστάσεις, ψηφίσματα, προτάσεις, αλλά και τη διοργάνωση συνεδρίων, σεμιναρίων και με εκδοτική δράση συντονίζει και κατευθύνει τους μουσειακούς οργανισμούς διεθνώς, έτσι ώστε να αποτελούν ή να επιδιώκουν να αποτελούν ζωτικής σημασίας κοινωνικό αγαθό για τον τόπο τους και συνάμα χώρους κοινωνικής εγρήγορσης και διεργασίας(16).
Στο πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο για την Επιστροφή Πολιτιστικών Αγαθών στον τόπο προέλευσής τους, που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2008 στην Αθήνα, από την UNESCO και το Υπουργείο Πολιτισμού εκφράστηκε η άποψη ότι ο δανεισμός αρχ/των μέσω εκθέσεων από τις χώρες προέλευσης και η ανανέωση των εκθεμάτων των μεγάλων μουσείων βοηθούν σημαντικά στην καταπολέμηση της αρχαιοκαπηλίας και του παράνομου εμπορίου.
Τονίστηκε, συνάμα, ότι η συνεργασία και η ανταλλαγή τεχνογνωσίας μεταξύ των επιμελητών αρχαιοτήτων από τις εκάστοτε διαπραγματευόμενες χώρες αποτελεί όρο μιας ευνοϊκής διμερούς συμφωνίας. Επισημάνθηκε, επίσης, το μεγάλο θεσμικό κενό της οργανωμένης μουσειακής πολιτικής διεθνώς, η οποία θα συνέδραμε αποτελεσματικά στην πάταξη κάθε μορφής παράνομης διακίνησης αγαθών.
Οι νέες διεθνείς τάσεις προβλέπουν συμφωνίες πολιτιστικής συνεργασίας και εκφράζονται με επωφελείς ρυθμίσεις, όπως αμοιβαία δάνεια πολιτιστικών αγαθών (17).
Στόχος είναι να δίδεται ισχυρότερο έναυσμα στους εμπόρους έργων τέχνης να ελέγχουν την προέλευση των πολιτιστικών αγαθών και να παρέχονται κατευθυντήριες οδηγίες για πρακτικές που πρέπει να υιοθετούν τα Μουσεία, όπως εκείνες που έχουν θεσπιστεί στο Ηνωμένο Βασίλειο σχετικά με τα ανθρώπινα λείψανα και τα αγαθά που μετακινήθηκαν κατά τον Β’ Παγκ. Πόλεμο.
Στο πλαίσιο των νέων αυτών τάσεων, οι τρόποι οικειοθελούς υλοποίησης των επιστροφών διαφέρουν: Άλλοτε γίνονται χωρίς καμία ανταπόδοση από τη χώρα που δέχεται το επιστραφέν αγαθό, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δρομολογείται μια επιστροφή στο πλαίσιο ενός ευρύτερου ερευνητικού πακέτου πολιτιστικής συνεργασίας.
Ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες, η συχνότητα των πρωτοβουλιών επιστροφής πολιτιστικών αντικειμένων παρουσιάζει σημαντική αυξητική τάση.
Συχνά οι επιστροφές διευκολύνονται μέσω μακροχρόνιων δανεισμών μεταξύ μουσειακών οργανισμών. Επίσης, βαρύνουσα σημασία για την επιστροφή ενός αγαθού, έχει το μεγάλο όφελος για την επιστήμη, αλλά και για το ευρύ κοινό. Η εξέχουσα σημασία κάποιων συμβολικών αγαθών αποτελεί ένα άλλο, καθοριστικό στοιχείο για την επίτευξη μιας επιστροφής, καθώς η ανάγκη επανατοποθέτησης τους στο φυσικό, ιστορικό και πολιτιστικό τους περιβάλλον αναδεικνύει την αυθεντικότητά τους. Σε άλλες περιπτώσεις, πάλι, η άυλη υπόσταση της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι εκείνη που αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα για την επιστροφή ενός αντικειμένου ή κάποιων ανθρώπινων λειψάνων. Τέλος, συχνά, οι επιστροφές υλοποιούνται μέσω παραρτημάτων, που ιδρύουν τα μεγάλα μουσεία σε διάφορες χώρες.
Αναμφίβολα, όμως, δεν υπάρχει πραγματεία, βιβλίο, δημοσίευμα ή άρθρο αναφορικά με την επιστροφή πολιτιστικής κληρονομιάς, που να μην κάνει μνεία του ζητήματος της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα.
Το ελληνικό αίτημα για την επιστροφή τους επικεντρώνεται σήμερα στη συνεργασία και τις ανταλλαγές μεταξύ των μουσειακών οργανισμών των δύο χωρών, προς όφελος της παγκόσμιας κοινότητας αλλά και της επιστημονικής έρευνας, αφήνοντας κατά μέρος αντεγκλήσεις και ιδιοκτησιακά ζητήματα.
Εν κατακλείδι, η συνεργασία μεταξύ των μουσειακών φορέων και των κρατών επί του ζητήματος της επιστροφής πολιτιστικών αγαθών αναδεικνύεται ως η πλέον αρμόζουσα, επωφελής και ρεαλιστική λύση για την αντιμετώπιση των, ως επί το πλείστον, περίπλοκων υποθέσεων διεκδίκησης επιστροφής αγαθών στο τόπο προέλευσής τους.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση απαιτεί πλέον νέους ορίζοντες για επωφελείς συνέργιες μεταξύ μουσείων και ιδιωτικών συλλογών και δημιουργικές πρακτικές για πολιτιστικές ανταλλαγές και βιώσιμες λύσεις διαχείρισης του παγκόσμιου πολιτιστικού αποθέματος.
¨
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ο Ηρόδοτος, Ιστορίαι Β΄120-121 και ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις IX, 37) παραδίδουν ιστορίες τυμβωρύχων. Στον αιγυπτιακό πάπυρο Amherst (1134 π.Χ), προβλέπονται σκληρότατες τιμωρίες για τους τυμβωρύχους, ενώ, παράλληλα, αποκηρύσσεται η λεηλασία πολιτιστικών αγαθών. Βλ. Véronique Pierron, «L’UNESCO et le trafic des biens culturels», Archeologia τχ. 284, (1992), σ. 40. Το κείμενο αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα νομικά κείμενα της εποχής των Φαραώ. Επίσης, βλ. Αναστασία Γραμματικάκη-Αλεξίου, Διεθνής διακίνηση πολιτιστικών αγαθών και ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 41.
2. Βλ. Κ. Σιμόπουλος, Η λεηλασία…, ό.π., σ. 102.
3. «[…] Θαυμάζοντες δὲ τὴν κατασκευὴν οὐδένα τάφον ἀσκευώρητον εἴασαν, ὥστε εὐπορήσαντες τῶν τοιούτων καὶ διατιθέμενοι πολλοῦ νεκροκορινθίων ἐπλήρωσαν τὴν Ῥώμην· […]». Βλ. Στράβων, Γεωγραφικά, VIII, 6, 23.
4. Βλ. Αl. Schnapp, ό.π., σ. 249-263.
5. Ό.π., σ. 17.
6. Ό.π., σ. 20.
7.Declaration on the Importance and Value of Universal Museums. http://www.clevelandart.org/museum/info/CMA206 (στο εξής Universal Declaration). Βλ. Michael J. Reppas II, «Empty “International” Museums’ Trophy Cases of their Looted Treasures and Return Stolen Property to the Countries of the Origin and the Rightful Heirs of Those Wrongfully Dispossessed», DJILP, τ. 36, αρ. 1, (winter 2007), σ. 93-123. Επίσης, βλ. T. Flynn, The Universal Museum – a valid model for the 21st century? hhp://www.tomflynnco,uk/Universalmuseum.pdf.
8. Σύμφωνα με τη Διακήρυξη: «We should, however, recognize that objects acquired in earlier times must be viewed in the light of different sensitivities and values, reflective of the earlier era. The objects and monumental works that were installed decades and even centuries ago in museums throughout Europe and America were acquired under conditions that are not comparable with current ones».
9. Βλ. T. Flynn, ό.π.
Όπως παρατηρεί ο ίδιος, τη Διακήρυξη υιοθέτησαν μόνο Μουσεία της Βορείου
Αμερικής και της Ευρώπης. Συγκεκριμένα υπέγραψαν τα εξής Μουσεία: The Art Institute of Chicago,
Bavarian State Museum, Munich, State Museums, Berlin, Cleveland Museums of Art,
J. Paul Getty Museums, Los Angeles, Solomon R. Guggenheim Museum, New York, Los
Angeles Country Museum of Art, Louvre Museum,
Paris, The Metropolitan Museum of Art, New York, The Museum of Fine Arts,
Boston, The Museum of Modern Art, New York, Opificio delle Pietre Dure,
Florence, Philadelphia Museum, Madrid, Rijksmuseum, Amsterdam, State Hermitage
Museum, St. Petersburg, Thyssen-Bornemisza Museum, Madrid, Whitney Museum of
American Art, New York.Επίσης, βλ. M.J. Reppas II, ό.π., σ. 105.
10. Βλ. T. Flynn, ό.π.
11. Βλ. Σπ. Βρέλλης, «Ζητήματα…», ό.π., σ. 85, σημ. 30.
12. Βλ. Αναστασία Γραμματικάκη-Αλεξίου, ό.π., σ. 24 και σημ. 31.
13. Βλ. Σπ. Βρέλλης, «Ζητήματα…», ό.π., σ. 85, σημ. 30.
14. Σπ. Βρέλλης, «Ζητήματα…», ό.π., σ. 85.
15. Ό.π., σ. 26 και εξής, όπου περαιτέρω βιβλιογραφία.
16. Βλ. Δ. Πάλλας, «Εναρκτήρια ομιλία», στο: Το Μουσείο στη σύγχρονη κοινωνία, Πρακτικά Α΄ Συνάντησης Μουσειολογίας (Αθήνα, 29-31—10-1984), Αθήνα 1987, σ. 21.
17. Prott V.L. (edit.) Witnesses to History, Documents and writings on the return of cultural objects, UNESCO Publishing, 2009, Paris, Stamatoudi, A.I., Cultural Property Law and Restitution, Cheltenham,UK- Northampton, MA, 2011, USA, Edward Elgar.
History Lost, Hellenic Foundation for Culture, Anemon Productions, 2007.
Korka, Elena, «Der Parthenon - Die Einheit eines einmaligen Monuments», Phillia I, (2004).
Korka, Eleni, «The Greek Request for the Return of the Parthenon’s Marbles», Medelhausmuseet Periodical, αρ. 2, (2005), σ. 147-150.
Pierron, Véronique, «L’UNESCO et le trafic des biens culturels», Archeologia τχ. 284, (1992), σ. 38-46.
Prott V.L. (edit.) 2009, Witnesses to History, Documents and writings on the return of cultural objects, UNESCO Publishing, Paris.
Reppas, Michael J., II, «Empty "International" Museums' Trophy Cases of their Looted Treasures and Return Stolen Property to the Countries of Origin and the Rightful Heirs of those Wrongfully Dispossessed», DJILP τ. 36, αρ. 1 (winter 2007), σ. 99-123.
Stamatoudi, A.I. 2011, Cultural Property Law and Restitution, Cheltenham,UK- Northampton, MA, USA, Edward Elgar.
Thompson, A. Homer – Wycherley, R.E., The Athenian Agora, The History, shape and uses of an ancient city center, The American School of Classical Studies at Athens, Princeton, New Jersey, 1972.
Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία
Βρέλλης Σπ., «Ζητήματα διεθνούς προστασίας των πολιτιστικών αγαθών», στο: Προσφορά στον Ηλία Κρίσπη, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1995, σ. 71-99.
Γεννάδιος, Ι., Ο Λόρδος Έλγιν και οι προ αυτού ανά την Ελλάδα και τας Αθήνας ιδίως αρχαιολογήσαντες επιδρομείς 1440-1837, Ιστορική και αρχαιολογική πραγματεία, Αρχαιολογική Εταιρεία, αριθ. 25, εν Αθήναις τυπογραφείον Εστία, Αθήνα 1930.
Γραμματικάκη-Αλεξίου, Αναστασία, Διεθνής διακίνηση πολιτιστικών αγαθών και ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2002
Κακριδής, Ι.Θ., Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986.
Κοντενώ Ζ., Η καθημερινή ζωή στη Βαβυλώνα και στην Ασσυρία, μτφρ. Ελλη Αγγέλου, Παπαδήμας, Αθήνα 1989.
Ε. Κόρκα, Ημερολόγιο 1998 Εταιρίας Έλιξ «Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα», δίγλωσση έκδοση σε ελληνικά και αγγλικά.
Ε. Κόρκα, Η επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, (κείμενα και επιστημ. επιμ.), δίγλωσση έκδοση σε ελληνικά και αγγλικά, Υπουργείο Πολιτισμού - Ίδρυμα Μ. Μερκούρη, Καπόν, Αθήνα 2003.
Ε. Κόρκα, Ημερολόγιο Υπουργείου Πολιτισμού έτους 2007 αφιερωμένο στα Μάρμαρα του Παρθενώνα, Μέλισσα, Αθήνα 2006.
Λεφτσένκο, Μ., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Γιάννης Βιστάκης, Αναγνωστίδη, Αθήναι χ.χ.
Πάλλας, Δ., «Εναρκτήρια ομιλία», στο: Το Μουσείο στη σύγχρονη κοινωνία, Πρακτικά Α’ Συνάντησης Μουσειολογίας (Αθήνα, 29-31—10-1984), Αθήνα 1987, σ. 17-21.
Πέππα-Παπαϊωάννου Ειρήνη, «Εκθέσεις έργων τέχνης στην αρχαιότητα. Το παράδειγμα της Σχολής Ζωγραφικής της Σικυώνας», Πρακτικά του Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, (Άργος-Ναύπλιο 6-10 Σεπτεμβρίου 1995), ανάτυπο, Αθήναι 1998.
Σιμόπουλος, Κ., Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων, Στάχυ, Αθήνα 2003.
Schnapp, Α., Η Κατάκτηση του Παρελθόντος. Οι Απαρχές της Αρχαιολογίας, μτφρ. Κατερίνα Δελούκα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004.
Στεφανίδη, Γ.Δ.Φ. (Ροδίου), Ρόδος, η νύμφη του ήλιου ή η ιστορία της νήσου Ρόδου, από των μυθικών χρόνων μέχρι της ενσωματώσεώς της εις την μητέραν Ελλάδα, χ.ε., Αθήναι 1971.
Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, 324-610, τ. Α΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.
© 2013, Elena Korka
ALL RIGHTS RESERVED. This speech contains material protected under International and European Copyright Laws and Treaties. Any unauthorized use of this material is prohibited. No part of this speech may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without express written permission from the author.
No comments:
Post a Comment